H Παλαιολιθική Περίοδος

Ενώ οι ημερομηνίες που προκύπτουν από τα επιστημονικά δεδομένα δείχνουν ότι προϊστορικοί λαοί είχαν φτάσει στη Στελίδα πριν από τουλάχιστον 200.000 χρόνια, η ανακάλυψη εργαλείων, όπως οι χειροπελέκεις, υποδεικνύει την ύπαρξη μιας προγενέστερης κληρονομιάς που εντάσσεται στην Κατώτερη Παλαιολιθική περίοδο. 

Επίσης, γνωρίζουμε πλέον ότι η Νάξος ήταν νησί καθ' όλη τη διάρκεια της Εποχής των Παγετώνων, που σημαίνει ότι για να προσεγγίσει κανείς τη Στελίδα έπρεπε να φτάσει με πλεούμενο - αυτό αποτελεί και την πρώτη ένδειξη ναυσιπλοΐας στο βόρειο ημισφαίριο.

Εκείνο όμως που δεν γνωρίζουμε είναι το ποιοι ήταν οι πρώτοι ναυτικοί: Οι Νεάντερταλ ή οι πρώιμοι σύγχρονοι άνθρωποι;

Στην έκθεση που πραγματοποιήσαμε το 2018 παρουσιάσαμε ενδείξεις χρήσης πυριτόλιθου πριν από 100.000 χρόνια, μία χρονική περίοδος που είχε συνδεθεί αποκλειστικά με την παρουσία Νεάντερταλ στην Ευρώπη. Αυτό έχει πλέον αλλάξει, εξαιτίας της ανακάλυψης του αρχαιότερου κρανίου Ηοmo sapiens στην Ευρώπη, που βρέθηκε το 2019 στο σπήλαιο Απήδημα (Μάνη) και χρονολογείται τουλάχιστον πριν από 210.000 χρόνια. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι και οι δύο πληθυσμοί επισκέφτηκαν τη Στελίδα, αλλά ποιος έφτασε πρώτος;

Μέχρι πρότινος, μια αρχαιολογική θέση 200.000 ετών στην Ελλάδα θα είχε συνδεθεί με τους Νεάντερταλ. Αλλά πλέον, το αρχαιότερο δείγμα Homo sapiens της Ευρώπης έχει εντοπιστεί στην Πελοπόννησο.

H Εποχή του Χαλκού

Η νέα μας ανακάλυψη είναι ένα θρησκευτικό συγκρότημα που ανήκει σε έναν τύπο ιερού χώρου που σχετίζεται με την Κρήτη της Εποχής του Χαλκού, το μινωικό ιερό κορυφής.

Το κυρίως ιερό βρίσκεται κάτω από τον σύγχρονο αεροφάρο, και δίπλα του βρίσκονται χώρος προετοιμασίας τελετουργικών γευμάτων, ένα ακόμα ιερό προς τα δυτικά, ένας βωμός στα νότια και ο ιερός περίβολος περιβάλλεται από τοίχο. Ενώ πιστεύεται ότι το ιερό κορυφής χρησιμοποιούνταν κυρίως από τους κατοίκους της Γρόττας και τους ξένους επισκέπτες της πρωτεύουσας, τη Στελίδα μπορεί επίσης να επισκέπτονταν λατρευτές από όλη τη Νάξο.

Στο ιερό καταναλώνονταν τελετουργικά το φαγητό και το ποτό από απλά κύπελλα μιας χρήσης, ενώ αφιερώνονταν μια ποικιλία πολύτιμων και κοινών αντικειμένων, όπως μεταλλικά ειδώλια, βότσαλα, και προσφορές αίματος ζώων και ενδεχομένως και ανθρώπων.

O μύθος του Θησέα και της Αριάδνης

Η σύνδεση της αρχαιολογίας και του μύθου είναι δύσκολη. Ωστόσο, το ιερό κορυφής της Στελίδας χρονολογείται σε μία περίοδο κατά την οποία η Κνωσός είχε τη μεγαλύτερη επιρροή της στο Αιγαίο, που αποτελεί το μυθικό σκηνικό της ιστορίας του Θησέα και της Αριάδνης.

Ο Θησέας, γιος του βασιλιά Αιγέα, στάλθηκε μαζί με άλλους Αθηναίους νέους για να θυσιαστεί στον Μινώταυρο που κατοικούσε στο λαβύρινθο της Κνωσού, ως φόρος αίματος για τον Ανδρόγεω, γιο του βασιλιά Μίνωα που δολοφονήθηκε στην Αθήνα.

Η Αριάδνη, κόρη του Μίνωα, ερωτεύτηκε τον Θησέα και του έδωσε ένα νήμα για να τον βοηθήσει να βγει από τον λαβύρινθο αφού σκότωσε τον Μινώταυρο. Μαζί δραπέτευσαν για την Αθήνα, σταματώντας πρώτα στη Νάξο…

Τελικά, ο Θησέας εγκατέλειψε την Αριάδνη στην Νάξο, όπου μετά γνώρισε και παντρεύτηκε τον Διόνυσο, θεό του κρασιού και της διασκέδασης.

Δεδομένου ότι είναι πλέον γνωστό ότι ο ναός του Διονύσου στα Υρία τοποθετείται στην εποχή του Χαλκού, όπως και το ιερό κορυφής μας, θα μπορούσε να ειπωθεί ότι η Στελίδα είναι αφιερωμένη στη σύζυγο του, θεά Αριάδνη;

Παλαιολιθικό κυνηγετικό παρατηρητήριο

Στον λόφο έχουμε βρει μερικά εργαλεία της Μέσης Παλαιολιθικής περιόδου, συμπεριλαμβανομένων αιχμών δοράτων, τα οποία μεταφέρθηκαν στην κορυφή του πιθανότατα από τους Νεάντερταλ, οι οποίοι την χρησιμοποιούσαν ως κυνηγετικό παρατηρητήριο.

Η θέση αυτή προσέφερε πανοραμική θέα στις παρακείμενες πεδιάδες (οι οποίες κατά τις ψυχρές περιόδους συνδέονταν με την Πάρο), βοηθώντας τους κυνηγούς να εντοπίσουν τα θηράματα τους.

Κάποιες από τις ενδείξεις καύσης που εντοπίσαμε στην κορυφή του λόφου, θα μπορούσαν να προέρχονται από φωτιές που κρατούσαν τους κυνηγούς ζεστούς όσο περίμεναν.

Τηλεπικοινωνίες της Εποχής του Χαλκού

Τα μινωικά ιερά κορυφής ιδρύονταν συνήθως σε τοποθεσίες που παρείχαν απρόσκοπτη θέα στο γύρω τοπίο, στον κοντινότερο οικισμό (π.χ. Γρόττα) και στα άλλα ιερά, τα οποία στην περίπτωση της Στελίδας θα ήταν η Μικρή Βίγλα και τα Ύρια.

Ορισμένες από τις τελετουργίες που λάμβαναν χώρα στο ιερό περιλάμβαναν δραστηριότητες που προορίζονταν για θέαση και ακρόαση από απόσταση (τηλεπικοινωνίες), ώστε να διαχέεται η θρησκευτική και πολιτική επιρροή του ιερού σε όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους.

Οι λατρευτές μπορούσαν να επικοινωνούν από μακρινές αποστάσεις χρησιμοποιώντας το φως της φωτιάς τη νύχτα ή σήματα καπνού κατά τη διάρκεια της ημέρας. Κάτω από τις κατάλληλες συνθήκες, οι ψαλμωδίες ή τα όργανα τους (αυλοί ή σάλπιγγες από όστρακα) μπορούσαν να ακουστούν μέχρι τη Γρόττα, δεδομένου ότι τότε η Νάξος είχε πολύ λιγότερη ηχορύπανση.

Σήματα και αξιοθέατα

Από τις πρώτες ενετικές καταγραφές, η Στελίδα σημειώνεται στους χάρτες, παρά την απουσία ιστορικής κατοίκησης. Το χαρακτηριστικό σχήμα του λόφου ήταν πιθανώς ένα ευπρόσδεκτο θέαμα για τους ναυτικούς, σηματοδοτώντας την άφιξη στο ασφαλές λιμάνι της Νάξου.

Το 1955, η Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού εγκατέστησε ένα τριγωνομετρικό σημείο (βάθρο) στο υψηλότερο σημείο της Στελίδας. Αυτά τα βάθρα κατασκευάζονται σε περίοπτες θέσεις για λόγους ορατότητας.

Το 1989 προστέθηκε ένα αεροφάρος, για τη διευκόλυνση του εντοπισμού του νέου αεροδρομίου της Νάξου από τους πιλότους. 

Σήμερα, η Στελίδα συνιστά μία από τις πιο επιθυμητές και ακριβές εκτάσεις γης, και πόλο έλξης για τους επενδυτές και τους τουρίστες, με βασικό πλεονέκτημα της να είναι η «φανταστική», «εκπληκτική» και «όμορφη» θέα της.

Οι εποχικές κατασκηνώσεις

Οι παλαιολιθικοί άνθρωποι ήταν νομάδες, καθώς μετακινούνταν στις τοποθεσίες όπου τα ζώα που κυνηγούσαν και τα φυτά που συνέλεγαν ήταν διαθέσιμα την κάθε εποχή.

Καθώς μετακινούνταν στο τοπίο, οι  κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες δράττονταν της ευκαιρίας να συλλέξουν και άλλους πόρους, συμπεριλαμβανομένων ορυκτών για την κατασκευή των εργαλείων τους.

Η Στελίδα θα μπορούσε να είναι ένας από τους βασικούς εποχικούς καταυλισμούς τους, όπου διέμεναν για μερικές εβδομάδες ή μήνες κοντά σε μια από τις πηγές. Εκεί θα μπορούσαν να επεξεργάζονται τον πυριτόλιθο, να φτιάχνουν ρούχα, να μαγειρεύουν, να κοιμούνται και να κυνηγούν στην ευρύτερη περιοχή.

Αυτοί οι πρώιμοι άνθρωποι, που ήταν εγκαταστημένοι σε άλλα νησιά, έπρεπε να διασχίσουν τη θάλασσα, κωπηλατώντας σε ανοιχτά νερά, για να φτάσουν στη Στελίδα. Επομένως, οι επισκέψεις τους στη Στελίδα θα λάμβαναν πιθανώς χώρα αργά την άνοιξη - νωρίς το φθινόπωρο, όταν η θάλασσα ήταν πιο ήρεμη.

Ξεφεύγοντας από όλα: Η σύγχρονη Στελίδα

Στη σύγχρονη εποχή, η Στελίδα ήταν σε μεγάλο βαθμό ακατοίκητη, με έναν τοπικό βοσκό να μας πληροφορεί ότι ήταν «το χειρότερο κομμάτι γης για προίκα», λόγω των φτωχών εδαφών που δεν ευνοούσαν τη γεωργία.

Μία αλλαγή επήλθε κατά τη δεκαετία του 1960, όταν μερικοί ξένοι, όπως ο Αμερικανός πολιτικός επιστήμονας Alfred De Grazia και ο Γερμανός γεωλόγος Gerhard Roesler, έχτισαν εξοχικές κατοικίες στη Στελίδα για να «ξεφύγουν από όλα».

Στη συνέχεια ακολούθησε η ραγδαία τουριστική ανάπτυξη της περιοχής από τη δεκαετία του 1980 μέχρι σήμερα, με τις επενδύσεις της οικογένειας Καβούρα και άλλων επενδυτών να καθιστούν τη Στελίδα ως μια από τις πιο επιθυμητές εκτάσεις γης της Νάξου. Το καλοκαίρι τα ξενοδοχεία και οι βίλες γεμίζουν με Έλληνες και ξένους επισκέπτες, αλλά τον χειμώνα ο λόφος της Στελίδας ερημώνει.

Στιγμές, Γεύματα & Αναμνήσεις

Καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας, το φαγητό και το ποτό, πέρα από το να τροφοδοτούν τον οργανισμό με τις απαραίτητες θερμίδες, έχουν διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στον ανθρώπινο πολιτισμό. 

Σε ορισμένες περιστάσεις και μέρη, μαζευόμαστε για να επανασυνδεθούμε και να γιορτάσουμε κάποια γενέθλια, έναν γάμο, ένα θρησκευτικό γεγονός ή μία συγκομιδή. Συνήθως, κατά τη διάρκεια αυτών των εκδηλώσεων καταναλώνονται κάποια ιδιαίτερα φαγητά και ποτά, των οποίων η γεύση και η μυρωδιά επαναφέρουν έντονα στη μνήμη μας αυτές τις στιγμές και τους ανθρώπους με τους οποίους τις μοιραστήκαμε.

Το φαγητό και το ποτό που καταναλώνονταν στη Στελίδα θα μπορούσε να λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο, ενισχύοντας την εμπειρία της επίσκεψης στον χώρο.

Κατά την Παλαιολιθική περίοδο, σ’ αυτό θα συνέβαλλαν οι γεύσεις των θηραμάτων του καλοκαιριού, ενώ στις τελετουργικές εορτές της Εποχής του Χαλκού περιλαμβάνονταν ένα ευρύ φάσμα κρέατος, ψαριών και οστρακοειδών, και ίσως διάφορες ποικιλίες τοπικού κρασιού. Σήμερα, η κουζίνα των ξενοδοχείων της Στελίδας προσφέρει στους επισκέπτες ξεχωριστές γεύσεις που τους θυμίζουν τον χρόνο που πέρασαν στη Νάξο.

Εκπαιδεύοντας την Επόμενη Γενιά

Από το 2013, χάρη στους χρηματοδότες της ακαδημαϊκής μας έρευνας και τον Δήμο Νάξου (ο οποίος παραχωρεί κτιριακή εγκατάσταση στο χωριό Βίβλος), έχουμε καταφέρει να εκπαιδεύσουμε δωρεάν 114 φοιτητές από τον Καναδά (52), την Ελλάδα (28), τη Γαλλία (3), τη Σερβία (5), το Ηνωμένο Βασίλειο (11) και τις ΗΠΑ (11).

Επίσης, η έρευνα στη Στελίδα έχει αποτελέσει το ερευνητικό αντικείμενο 6 διδακτορικών διατριβών και 6 μεταπτυχιακών διπλωματικών εργασιών (εκ των οποίων οι 8 έχουν ολοκληρωθεί).